Kapitalizmin ilk teorisyenlerin olan Adam Smith özel mülkiyet ve liberalizm üzerinde durmuştur. Adam Smith oluşturduğu klasik ekonomi teorisinde Max Weber’de “Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu” adlı eserinde Avrupa’da kapitalizmin tarihsel gelişimini ve kendine özgü bir toplumsal biçimlenme olarak kuruluşunu çok güzel anlatır.

Weber için kapitalizm özgür emeğin rasyonel olarak örgütlenmesidir. Yaşam alanı olarak ev ve çalışma alanı ayrılmış, rasyonel bir muhasebe sistemi oluşturulmuş ve rasyonel bir yönetim sistemi ile üretim yapılmaktadır.

Weber’e göre kapitalizm ile özel mülkiyet gelişmiş ve girişimcinin üretim için gerekli araçlar üzerindeki kontrolü sistematikleşmiş, emek piyasa koşullarına göre daha özgür hareket eder hale gelmiş, ticaretle ilgili kısıtlamalar ortadan kalmış, bireyi koruyan bir hukuksal çerçeve oluşmuş ve ekonomik yaşam ticarileşmiştir.

Kapital isimli kitabıyla kapitalizmin önemli analizini yapanlardan Karl Marx’tır. Marx’a göre kapitalizm diğer üretim biçimlerinden farklı olarak kendi özgü meta üretiminin en yüksek olduğu sistemdir. Kapitalizmin özünü artı değer yaratma ve bu art değeri sürekli çoğaltma oluşturmaktadır.  

Kapitalizmde üretim araçlarını elinde tutanlar ve üretim araçlarını kullananlar olmak üzere iki sınıf vardır. Üretim araçlarını kullananlar ücretli çalışanlardır ve çalıştıkları emeğin karşılığı olarak artı değer elde ederler. Üretim araçlarını elinde tutanlar ise girişimci yani müteşebbis sınıftır. Onlarda kendi ettikleri artı değeri maksimum yapabilmek için ücretleri kısma yoluna giderler. Marx kapitalizmin temelinde bu iki sınıfın çatışması olduğu tezini savunur.

Kapitalizmin doğması ve gelişmesi burjuva sınıfını yaratmış ve demokrasinin gelişimine katkı sağlamıştır. Kapitalizmin üç aşaması vardır. Birinci aşama kapitalizmin gençlik aşamasıdır. İş birliğinin ve imalat sanayinin doğuşudur. İkinci aşama serbest rekabet kapitalizmi aşamasıdır ve fabrikaların kurulup genişlediği dönemdir. Üçüncü aşama emperyalizm aşamasıdır ve devletle bütünleşmiş tekelci kapitalizme dönüşür.